Między prosną a Wartą

Program LEADER istnieje w Unii Europejskiej od czternastu lat. Nazwa, wbrew pozorom, nie pochodzi od słowa "leader" (lider), choć w swej ideologii ma dużo wspólnego z tym określeniem. Tworzą ją pierwsze litery francuskich słów "Laisons Entre Actions de Development de l´Economie Rural" – Związki Pomiędzy Działaniami na rzecz Rozwoju Gospodarczego Wsi.

W 1991 roku sformułowano program LEADER I jako specyficzne podejście do rozwiązywania problemów rozwoju wsi uwzględniające charakter danego obszaru i włączające mieszkańców w proces budowania strategii. Po pozytywnych doświadczeniach oraz efektach osiągniętych w wyniku realizacji programu (217 obszarów –inicjacja) uruchomiono w 1994 kolejną edycję Programu pod nazwą LEADER II. Skupiał się on na szerszym wykorzystaniu tego podejścia i włączenia działań innowacyjnych (1000 obszarów –upowszechnienie). W okresie programowania 2000-2006 trwa trzecia już edycja tego programu pod nazwą LEADER +. W pełnym zakresie dotyczy on jednak tylko krajów "starej piętnastki".

W Polsce po przystąpieniu do Unii Europejskiej udało się jednak wprowadzić inicjatywę LEADER jako Działanie 2.7. Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich", pn.: Pilotażowy Program Leader+. Dopiero od roku 2007, czyli od nowego okresu programowania, podejście LEADER ma być włączone do głównego nurtu działań rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Inicjatywa LEADER, która ma na celu oddolną aktywizację terenów wiejskich będzie ujęta w "Strategii rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007-2013", jako jedna czterech osi polityki rozwoju obszarów wiejskich.

Inicjatywa LEADER jest strategią rozwoju lokalnego, na którą składają się następujące elementy :

ˇ programy lokalne przewidziane dla precyzyjnie określonych obszarów wiejskich,

ˇ działania wynikające z inicjatywy oddolnej, gdzie do podejmowania decyzji w zakresie wypracowania i wdrażania strategii rozwoju lokalnego uprawnione są lokalne grupy działania,

ˇ związki partnerów publicznych i prywatnych,

ˇ działania międzysektorowe oparte na interakcji między podmiotami i projektami z różnych sektorów gospodarki lokalnej,

ˇ wdrożenie nowatorskich inicjatyw i projektów współpracy,

ˇ stworzenie sieci partnerstwa lokalnego.

Inicjatywa LEADER+ stanowi kontynuację i rozwinięcie programu LEADER II z lat 1994-1999. LEADER+ wspomaga wdrażanie nowoczesnych strategii rozwoju terenów wiejskich. Program jest finansowany z Sekcji Orientacji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej. LEADER+ jest inicjatywą wspólnotową, czyli programem bezzwrotnej pomocy Unii Europejskiej dla współpracujących ze sobą lokalnych partnerów. Władze lokalne, organizacje pozarządowe, przedsiębiorcy otrzymują pomoc w związku ze zgłaszanymi przez nie projektami rozwoju na obszarach wiejskich.

Cechą inicjatywy wspólnotowej jest to, że ma ona charakter eksperymentalny z punktu widzenia polityk wspólnotowych. Oznacza to, że w wyniku realizacji inicjatywy wspólnotowej w różnych miejscach i uwarunkowaniach pojawiają się nowatorskie metody, sposoby rozwiązywania problemów i to one właśnie mogą w przyszłości wpływać na politykę, jaką prowadzi Unia Europejska w danej dziedzinie.

Fundusze z programu LEADER+ mogą być przeznaczane na trzy cele:

A. wspomaganie nowoczesnych strategii rozwoju terenów wiejskich

B. wsparcie dla międzyregionalnych i międzynarodowych projektów współpracy

C. tworzenie sieci obszarów wiejskich UE–zarówno objętych pomocą LEADER+ jak i nie korzystających z tej pomocy

Z inicjatywy LEADER+ mogą korzystać wszystkie tereny wiejskie Unii Europejskiej w granicach starej "piętnastki". Beneficjentami pomocy są przede wszystkim "Lokalne Grupy Działania", czyli związki partnerów publicznych i prywatnych wspólnie podejmujących innowacyjne działania związane z rozwojem obszaru wiejskiego.
Aby uzyskać środki LEADER+, lokalna grupa działania–sformalizowane ciało odpowiedzialne za realizację konkretnego projektu, powinna przedłożyć strategię dotyczącą jednego z tematów:

ˇ Wykorzystanie nowych sposobów i nowych technologii, aby produkty i usługi stały się bardziej konkurencyjne,

ˇ Poprawa jakości życia na obszarach wiejskich; ten temat jest skoncentrowany na innowacjach związanych z dostępem do usług,

ˇ Promocja lokalnych produktów, w szczególności wspieranie wspólnych działań; poprawa dostępu do rynku dla małych podmiotów produkcyjnych,

ˇ Waloryzacja zasobów naturalnych i kulturalnych,

ˇ Tworzenie i przyciąganie nowych podmiotów lokalnych i przedsiębiorstw,

ˇ Projekty dla młodzieży lub kobiet.

Potencjalnymi uczestnikami lokalnych grup działania są osoby lub ich stowarzyszenia, firmy prywatne i sektor finansowy, instytucje publiczne (lokalne, regionalne, krajowe, europejskie) zajmujące się polityką regionalną, zatrudnieniem, środowiskiem naturalnym, gospodarką, dziedzictwem społecznym i kulturalnym, osadnictwem, koordynacją lokalnej polityki z rozwiązaniami sektorowymi.

W ten sposób powstaje Trójkąt Rozwoju: Obszar –Strategia – Partnerstwo a jego autorzy należą do trzech grup:

ˇ ludzie lub stowarzyszenia zaangażowane przede wszystkim w sprawy społeczne, zatrudnienie i jakość życia,

ˇ firmy prywatne i sektor finansowy zainteresowane głównie rozwojem i zyskiem oraz dostosowaniem lokalnej gospodarki do wymogów rynkowych,

ˇ lokalne instytucje publiczne zainteresowane m.in. zatrudnieniem, sprawami środowiska, gospodarki, dziedzictwa społecznego i kulturowego, koordynacją programów lokalnych i regionalnych.

Lokalna Grupa Działania LGD – fundacja lub stowarzyszenie:

–którego celem statutowym jest działanie na rzecz rozwoju obszarów wiejskich,

– w którego składzie co najmniej 50% stanowią partnerzy gospodarczy i społeczni

Cztery główne składniki uspołecznionej inicjatywy rozwoju wsi LEADER to:

1) Zdecentralizowane, zintegrowane, oddolne i lokalne podejście, oparte na:

skupieniu się korzyściach płynących z kompleksowego podejścia
(np. odrzuceniu klasycznych podziałów tematycznych lub sektorowych),
umożliwieniu wzajemnego kontaktu różnych sektorom poprzez zastosowanie rozwiązania, które umożliwi lokalnym uczestnikom wyrażanie ich poglądów i pomoc w ukształtowaniu ich roli w rozwoju obszaru, zgodnie z ich własnymi dążeniami i wizją przyszłości,

2) Zaangażowanie społeczności:

Zaangażowanie społeczności umożliwia wspólne podejmowanie wyzwań przyszłości poprzez przezwyciężanie apatii i tradycyjnych podziałów, zwalczanie wykluczenia i zapewnianie równowagi pomiędzy metodami rozwiązań, możliwościami i potrzebami wszystkich sektorów lokalnej społeczności.

3) Jednoczenie partnerów na szczeblu lokalnym:

LEADER zachęca do budowania nowego partnerstwa i tworzenia nowych lokalnych struktur zarządzania, ułatwia tworzenie nowych form wspólnej organizacji. LEADER skupia się na lokalnym podejściu i zachęca do rozwijania lokalnego systemu rządzenia;

4) Możliwość praktycznego wdrożenia ukrytych pomysłów:

Procedury wyboru projektu stosowane w inicjatywie LEADER umożliwiają wyłonienie potencjalnych liderów projektu, którzy w przeszłości mogli być przeoczeni, upublicznienie ich pomysłów i kolektywne pozyskanie i zapewnienie wsparcia na ich wdrożenie. LEADER zajmuje się projektami o umiarkowanej skali, może wspierać projekty obarczone pewnym ryzykiem, które zazwyczaj nie znajdują zainteresowania u "klasycznej" administracji i instytucji finansowych.

Inicjatywa LEADER może być postrzegana w siedmiu różnych aspektach:

I. Lokalne podejście – Oznacza to formułowanie programu rozwoju na podstawie specyficznej sytuacji danego obszaru, jego silnych i słabych stron. Obszar objęty inicjatywą LEADER jest jednorodną jednostką wiejską, charakteryzującą się wewnętrzną spójnością społeczną, wspólną historią i tradycjami, poczuciem jedności itd. Uzasadnienie lokalnego podejścia oparte jest na rosnącej świadomości lokalnych liderów na danym obszarze i znaczenia własnych zasobów w dążeniu do trwałego rozwoju zrównoważonego.

II. Oddolne podejście – Zmierza do zachęcenia do partycypacyjnego (opartego na uczestnictwie) sposobu podejmowania decyzji na szczeblu lokalnym we wszystkich aspektach programu rozwoju. Zaangażowanie lokalnych uczestników obejmuje całą wspólnotę, społeczne i gospodarcze grupy interesu i reprezentatywne instytucje publiczne i prywatne. Oddolne podejście opiera się dwóch działaniach ("animacja" i szkolenie lokalnych grup) i pojawia się na różnych etapach programu.

III. Partnerskie podejście i "Lokalna grupa działania" – LGD to grupa prywatnych i publicznych uczestników działających jako partnerzy, pracująca nad formułowaniem strategii i planu działań. LGD jest jednym z najbardziej oryginalnych cech inicjatywy LEADER. Złożona z praktyków, posiadająca uprawnienia decyzyjne (osobowość prawna) oraz dość duży budżet Lokalna grupa działania jest przykładem nowego modelu organizacji, która może znacząco wpłynąć na równowagę instytucjonalną i polityczną obszaru. Udział reprezentacji sektora prywatnego jest nie mniejszy niż 50%.

IV. Innowacja – Chociaż koncepcja LEADER i jej praktyczne wdrażanie są innowacyjne same w sobie, inicjatywa LEADER podkreśla, że konkretne działania także muszą być innowacyjne. Mogą one dotyczyć nowego sposobu promowania lokalnych zasobów, działań służących rozwojowi lokalnemu i nie podejmowanych przez inne programy, działania przynoszące nowe rozwiązania problemów obszarów wiejskich albo przynoszące w efekcie powstanie nowego produktu, nowego procesu, nowej formy organizacyjnej albo rozwój nowego rynku. Innowacja jest wbudowana w różne elementy programu, np. także w rozpowszechnianie informacji do innych grup pragnących czerpać inspirację z dokonań w innych miejscach albo zainteresowanych przyłączeniem się do wspólnego działania.

V. Zintegrowane podejście – Działania i projekty zawarte w planie lokalnego działania są powiązane i koordynowane jako spójna całość. Integracja może dotyczyć działań prowadzonych w jednym sektorze, wszystkich działań lub grup działań albo też – co najważniejsze – powiązań pomiędzy różnymi grupami uczestników: gospodarczymi, społecznymi, kulturalnymi, ekologicznymi działającymi na danym obszarze.

VI. Tworzenie powiązań i współpraca – sieć powiązań LEADER ma na celu przełamanie izolacji Lokalnych Grup Działania i stworzenie podstaw systemu informacji i analiz poszczególnych działań poprzez ułatwianie wymiany i obiegu informacji o programach rozwoju obszarów wiejskich oraz upowszechnianie lub transfer innowacji.

VII. Lokalne finansowanie i zarządzanie – Przekazywanie Lokalnym Grupom Działania poważnej odpowiedzialności związanej z podejmowaniem decyzji dotyczących finansowania i zarządzania jest kolejnym elementem podejścia LEADER. Autonomia Lokalnych Grup Działania różni się jednak znacząco w poszczególnych krajach.

Zasoby obszaru wiejskiego, na którym może być stosowana metoda LEADER, obejmują:

ˇ zasoby materialne

ˇ zasoby ludzkie,

ˇ gospodarka i miejsca pracy,

ˇ umiejętności i kompetencje,

ˇ kultura i tożsamość,

ˇ zarządzanie i demokracja,

ˇ wizerunek, relacje zewnętrzne

Wszystkie te cechy decydują o specyfice danego obszaru. Przeanalizowanie tych zasobów i najważniejszych dla lokalnej społeczności wyzwań pozwala na wypracowanie strategii, specyficznej dla tego obszaru. Dzięki bliskim związkom z obszarem i odpowiednią reprezentatywnością różnych środowisk, Lokalna Grupa Działania zajmuje się wdrażaniem takiej strategii. Granice obszaru, na którym ma być wdrożony projekt, niekoniecznie opierają się na podziale administracyjnym, lecz raczej na jednorodności obszaru wiejskiego i możliwości zarządzania projektem. Skala wielkości jest określana jako obszar zamieszkiwany przez 10 000 do 100 000 mieszkańców.

Program Leader+ jest jedną z czterech inicjatyw finansowanych przez Unię Europejską. Jako fundusz strukturalny przeznaczony jest na pomoc wiejskim aktorom, uwzględnia on długoterminowy potencjał znajdujący się w ich lokalnych regionach. Zachęcający wprowadzenie w życie zintegrowanych, wysokiej jakości oraz oryginalnych strategii dla rozwoju bezpiecznego dla środowiska, zorientowany na partnerstwo i wymianę doświadczeń. Suma 5 046 milionów Euro została przeznaczona na okres 2000-2006, z czego 2 105 milionów Euro jest finansowane przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej a pozostała część przez publiczny i prywatny wkład.

*Powyższy materiał informacyjny pochodzi ze szkolenia Leaderatorium, organizowanego przez Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział Kraków